تورك خالقلاری­نین شاه اثری ساییلان كتاب دده قورقود ایلك دفعه اولاراق مشهور یونان- عرب ادبیّات­شناسی «یاكوْب رایسكه» طرفیندن درئسدن كیتابخاناسیندا آدلار سیاهی­سینده قیده آلینمیشدیر. (1774– 1716). عالیم عرب دیلینی یاخشی بیلیرمیش، لاكین عرب الفباسیله یازیلان دده قورقودون توركجه مضمونونو یاخشی بیلمه­دیگی اوچون دده­میزین كیتابی چوخ مدّت همن كیتابخانانین آرشیوینده قالمیش و آراشدیریجیلاری­نین یولونو گودموشدور. 19– جو عصرین ایلك ایل­لرینده درئسدن كیتابخاناسیندا اولان ال­یازمالاری ترتیب ائدن «فلئیشئر» كیتاب دده قورقود نسخه­سی­نین اوزرینده عثمان پاشا­نین وفات تاریخینه 993 ه. ق(1585 میلادی)  اساسلاناراق، بو كیتابی 16– جی عصرین ال یازمالاری كاتالوقونا داخیل ائدیر. نهایت اولو كیتابیمیز بیر عالیمین گؤزونه توخونور، بو خوشبخت آراشدیریجی كشف ائتدیگی كیتابلا بیرلیكده  دونیادا مشهور اولوب و توركولوژی علمی دونیاسیندا ایلك­لر سیراسینا داخیل اولدو. اولو كیتابیمیزی ایلك دفعه علم دونیاسینا تانیتدیران همین بخته‌ور عالیم، آلمان شرق­شناسی «هاینریخ فردریخ فوْن دیتس» اولموشدور. «دیتس» توركیّه­ده آلمان سفیرلیگی وظیفه­سینده ایشله­میشدیر، ائله بورادان دا تورك دیلینی اؤیرنمیشدی(1815 میلادی). دیتس، دده قورقود كیتابینی ادبیّات عالمینه تقدیم ائدیر و تپه­گؤز داستانینی آلمان دیلینه ترجمه ائدیر. همن داستان 1857– جی ایلده «ویلهلم قریم» طرفیندن نشر اولونور. 1859– جی ایلده ایسه، «تئودور نولدكه» كیتابین متنی اوز­رینده چالیشیب و بعضی حصّه­لرینی ترجمه ائدیر، لاكین حاضیرلادیغی اثری چاپ ائتدیره بیلمه­ییر. نهایت بوتون ماتئریال­لار مشهور شرق­شناس «ولادمیر واسیلی بارتولد»ا چاتیر، توپلانمیش ماتئریال­لار نهایت، 1994– جی ایلده آلمان عالیمی «والتر روبن» طرفیندن «فنلاند»ین «هلسینكی» شهرینده نشر ائدیلیر. سونرالار ایتالیا عالیمی «اتتوره روْسی» واتیكانین ال­یازمالاری ایچیندن دده قورقودون ایكینجی بیر نسخه­سینی تاپیر(1952- جی ایل). 1859– جو ایلده آكادمیك «ولادیمیر ویلیامینوْف زرنوف»، 1865– جی ایلده 1896 – جی ایلده «دیوای­اف» دده قورقود اوزرینده سانباللی تدقیق­لر آپارمیشلار. دیوای­اف دده قورقودون قبری و روایتلری حاققیندا ماتئریال توپلامیشدی. یاكوبوْوسكی، ژیرموْنسكی، كونونوف كیمی بؤیوك روس شرق‌شناسلاری دا  دده قورقود اوزرینده تدقیق ائتمیش و مشهور قورقود­شناسلار كیمی تانینمیشلار. قورقودشناسلیقدا اَن چوخ تدقیقات آپاران شخص روس عالیمی،  ژیرمونسكی اولموشدور.

قورقودشناسلیق علمی، توركیّه­ده20– جی عصرده باشلانمیشدیر. دده قورقود كیتابی، توركیه­ده ایلك دفعه اولاراق 1916– جی ایلده كیلیسلی «معلّم رفعت» (درسدن و برلین كرال كیتابخاناسی صورتی اوزوندن) طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر. آذربایجان قورقودشناسلیغی‌نین ایلك یازیسی و مقاله‌سی «آ. موساخانلی» آدلی تدقیقاتچی‌یا عائیددیر(1928– جی ایل). دده قورقودو یئنی الفبا (استانبول توركجه‌سی لاتین گرافیكاسی) اوصولو ایله چاپا حاضیرلایان ایلك عالیم «اورخان شایق گؤگ­یای»  اولموشدور. (1938– جی  ایل) دده قورقودون ایلك آذربایجان نشری 1938– جی ایلده مرحوَم پروفسور «حمید آراسلی» طرفیندن اولموشدور. قید ائتمك لازیم­دیر كی، 1946– جی ایلده تبریزده چیخان آذربایجان قزئتینده دده قورقود بویلاری حصّه– حصّه چاپ اولونموشدور. توكنمز خزینه‌میز اولان دده قورقود كیتابی 1958– جی ایلده سوئیسین  زوریخ شهرینده آلمان دیلینه چئویریلمیش و چاپ اولموشدور. 1959– جو ایلده «ع. ا. دمیرچی­زاده» دده قورقودون دیلی حاققیندا كتاب نشر ائتدیرمیش. 1972– جی ایلده ایسه، آمئریكانین تگزاس بؤلگه­سینده نشر اولونموشدور. 1974– جو ایلده، «جفری لوئیس» طرفیندن لندن شهرینده نشر ائدیلمیشدیر. دده قورقود كیتابی­نین ان مكمّل آذربایجان نشری، حؤرمتلی توركولوق «فرهاد زینال­اوف» و «صمد علیزداه»‌یه عائیددیر.(1988). سون دؤورلرده دونیا شهرتلی یازیچی، چنگیز آیتماتوف، آنناقولو نورمحمد اوف، ادهم تانیش­اف، كمال عبدالله، آغاموسی آخونداوف، بهلول عبدالله، جلال بَیدیلی، توفیق حاجی­اف، سلیمان علیارلی، خالق كوراوغلو، علی سالطانلی، كامیل ولی، علم­الدین علی­بی­زاده كیمی عالیم­لر­ ده، دده قورقود كیتابی حاققیندا تدقیق­لر آپارمیش و قیمتلی اثرلر یاراتمیشلار. توركیّه عالیم­لری، محرّم ارگین، اورخان شایق گؤك­یای دده قورقود كیتابی اوزرینده چالیشمیش، تنقیدی متن حاضیرلامیشلار.

بو زنگین اثر ایران­دا ایسه، بولود قاراچورلو (سهند)، مرحوم فرزانه، م. گونئیلی، محمد پسندی حكم­آبادی، حسین فیض­الهی وحید، ح. پناهی، میرعلی سیدسلامت، ح. عبدالهی جهانی،‌ بهرام اسدی و....عالیم­لر طرفیندن آراشدیریلیمیشدیر. اؤتن ایللرده ایسه، استعدادلی شاعره و تدقیقاتچی؛ اولكر اوجقار (منیره اكبرپوران) دده قورقود اوزرینده یوكسك لیسانس تئزینی مدافعه ائتمیشدیر. همین دیرلی تئز، فرانسیز ادبیّاتی ایله تطبیقی شكیلده و فرانسیز دیلینده یازیلمیش و عالیم‌لر طرفیندن یوكسك قیمته لایق گؤرونموشدور.  

تبریز – محبوبه هریسچیان

قایناق:http://hunmurunu.arzublog.com