دسته بندی زیر حاصل تحقیقات میدانی و چندین ساله "بویوک رسول اوغلو" اهل
جمهوری آذربایجان است تحت عنوان "گونئی آذربایجان تورک لهجه لری" که خلاصه
آنرا برایتان ترجمه کردم. طبیعتا دارای اشکالاتی هست. در این مقاله ترکی
رایج در شمال غرب ایران به 9 لهجه تقسیم بندی شده است.
1.لهجه تبریز : این لهجه نزدیک به لهجه شکی در جمهوری آذربایجان است و در
تبریز و در شهر های کوچک و روستاهای اطراف آن رایج است. اسکو، خسروشهر،
توفارقان(آذرشهر) و روستاهای توابع آنها، روستاهای دامنه های شمالی سهند و
باسمینج، هئربی، بر، لیقوان، سپاراخان، خلتدوکان از جمله مناطقی هستند که
لهجه آنها با کمی تفاوت تبریزی است.
در خود تبریز سه لهجه با اندکی تفاوت وجود دارد :
_محله های شمال غرب یعنی شامقازان، حکم آباد، منجم، قره آغاج
_دوه چی، امیر قیز، لیلاوا، خطیب
-ششگیلان، باغمشه، خیابان، مارالان و مناطق مرکزی
از خصوصیات لهجه تبریز کشیدن صداها ست.
2.لهجه قره داغ (ارسباران) : صحیح ترین لهجه ترکی آذربایجانی ایران است و
تماما پیرو قواعد زبانی است. شرق دامنه های سهند متنق، ایراناق، سرسکند
(هشترود)، بستان آباد، میانه، سراب، قره داغ، سونار خیوه اهر،تیکان
تپه(تکاب)، سایین قالا (شاهین دژ) و قسمت هایی از دشت مغان و قاراقیشلاق،
بیجان، پلدشت(عربلر)، نازیک، مرگنلر، قاراقولوقلار، مرکیت و قایقاج در جنوب
ارس مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است . در لهجه قره داغ برخلاف
لهجه تبریز کلمات و صداها کشیده نمی شوند و به اصطلاح sert(محکم) تلفظ می
شوند.
3ـ لهجه یامچی : این لهجه شباهت زیادی به لهجه نخجوان خصوصا اوردوباد دارد.
مرکز این لهجه را میتوان مرند حساب کرد. صوفیان، یامچی، شبستر، خامنه،
دیزه، دریان، شانیجان، گمیچی و قاپسار، زنوز، گلین قایا، المدار در شمال
دریاچه اورمیه از مناطقی هستند که این لهجه در آنها رایج است. از ویژگی های
این لهجه تبدیل مصوت a به ə است، مثلا به قابلاما قابله مه، به قارداش
قردش میگویند. این لهجه بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می گیرد(از لحاظ
کشیدن صداها).
4ـ لهجه اورمیه (اویغور-آوشار لهجه سی) : این لهجه نیز یکی از صحیح ترین
لهجه های ترکی آذربایجانی ایران است. از نزدیکی های سووقبولاق (مهاباد)،
سولدوز (نقده)، تا اورمیه و سلماس و خوی و مرز ترکیه این لهجه رایج است. در
اطراف اورمیه در روستاهای چونقارالیسی صدای "نگ" هنوز حفظ شده است مثلا
گلیرنگ. لازم به ذکراست در نزدیکی اورومچی پایتخت ترکستان شرقی نیز قصبه ای
به نام چونقارالی موجود است. شباهت بین نام خود اورمو و اورومچی نیز جای
بحث دارد. علت نام گذاری این لهجه به لهجه اویغور-افشار آن است که از ترکیب
زبان اویغور ها و افشار های کوچ کرده از خراسان و ترکیه بوجود آمده.
ادبی دیلده: آتامی آتانی آتاسینی آتامیزی آتانیزی آتالارینی
تبریز: آتامی آتاوی آتاسینی آتامیزی آتازو آتالارینی
قاراداغ: آتامی اتووو آتاسینی آتامیزی آتوووزو آتالارینی
اویغور: آتامی آتایین آتاسینی آتامیزی آتاییزی آتالارینی
5ـ لهجه مراغه : این لهجه در شهر ها و روستاهای دامنه های جنوبی سهند رایج است.
از طرف مراغه به طرف سرسکند، سایین قالا(شاهین دژ)، قوشاچای(میاندوآب) تا
حدود سووقبولاق و جیغاتی رود، ملیک کندی(ملکان)، بناب، عجبشیر از جمله
مناطقی هستند که این لهجه در آن رایج است. این لهجه نیز مانند لهجه یامچی
بین لهجه تبریز و قره داغ قرار می گیرد.
6ـ لهجه اردبیل :این لهجه در اردبیل، خلخال، نمین، آستارا، انزلی، تالش،
منجیل رایج است. این لهجه شباهت زیادی به لهجه جنوب جمهوری آذربایجان دارد و
اثرات لهجه باکو را در آن میتوان دید.
7.لهجه زنجان : این لهجه از طارم آغاز شده و تا زنجان، هیدج، سلطانیه،
خدابنده، ماه نشان، بیجار و قروه در کردستان و سنقر در کرمانشاه رایج است و
در مناطق شرقی و جنوبی زنجان مانند قیدار به لهجه همدان نزدیک می شود. به
طور کلی این لهجه را میتوان ترکیبی از ترکی قدیم و جدید دانست.
8.لهجه همدان : ابهر، تاکستان، قزوین، بویین زهرا، آوج، همدان، رزن، بهار،
تویسرکان، کبودرآهنگ، پامبولو(فامنین)، اسدآباد، لالجین، ملایر تا سنقر به
این لهجه تکلم میکنند. شباهت زیادی به لهجه زنجان دارد. این لهجه یکی از
لهجه های اصیلی است که برخی قواعد قدیمی هنوز در آن وجود دارد. برای مثال
"توکندی" به جای قورتولدو یا تورندی به جای ایسهال توتدو. یا مثلا در سوم
شخص حرف سین از افعال حذف می شود(همانند لهجه زنجان) : گلیرسن به گلیرن،
آلیرسان به آلیران، گلیرسیز به گلیریز تبدیل می شود .البته در لهجه همدان
افعالی که به "ن" ختم می شوند "ی" جایگزین نون می شود مثلا زنجانی ها
میگویند آلیران، گلیرن اما همدانی ها میگویند آلیرای، گلیرَی. از دیگر
ویژگی های این لهجه ارجحیت داشتن مصوت u به ı است، مثلا قارپیز به قارپوز،
یاریسی به یاروسو، اونلاری به اونلارو و.. تبدیل می شود. به سبب دوری از
مرکز آذربایجان و نزدیکی به مناطق فارس و لر نشین کلمات فارسی به آن وارد
شده است.
9.لهجه خلجی : این لهجه در تهران، شهریار،اسلامشهر،ساوجبلاغ، کرج، ساوه،
قم، خلجستان، فراهان، تفرش، اراک تا حدود خمین رایج است. لازم بذکر است این
مناطق دو زبانه هستند به اینصورت که اکثریت با ترکی آذربایجانی است. ترکی
آذربایجانی این مناطق بصورت عمومی است، چون در این مناطق
(تهران،قم،البرز،مرکزی) آذربایجانی هایی زندگی می کنند که از مناطق مختلف
آذربایجان آمده اند و میانگینی از 8 لهجه ی قبلی است. لهجه ی خلجی به لهجه ی
همدان نیز نزدیکی دارد. همچنین به لهجه ترکی خراسان نیز شباهت دارد.
این خلاصه ای بود از مقاله مفصل رسول اوغلو که بسیار معروف است و در سال
1995 نوشته شده و و شما می توانید آنرا بطور کامل در گوگل پیدا کرده (Güney
Azərbaycan Türk ləhcələri) و بخوانید.
چند اصلاحیه برای نقشه و مقاله: لهجه سنقر جز لهجه زنجان حساب شده است درحالیکه امروزه لهجه جداگانه ای حساب میشود.
لهجه قروه به ترکی همدان نزدیک تر است تا زنجان.
لهجه ماه نشان زنجان با لهجه قره داغ شباهت دارد.
در این مقاله ترکی شاهسونی در نظر نگرفته شده، این لهجه مخصوص همانند ترکی
خلجی در استان مرکزی (به طور ویژه ساوه) و قم رایج است. در واقع ترکی خلجی
را امروزه جدای از ترکی آذربایجانی دسته بندی می کنند.
لینک ترکی مقاله با الفبای عربی:
yon.ir/eOu9