منیم آغلار گؤزومه رحم ائله جانان ، گئتمه

دایانیب جان دوداغا ، جان سنه قوربان ، گئتمه

قوی منیم جانیمیله صبر و توانیم گئتسین !

سن منه تاب و توان ، روح و روان"سان ، گئتمه !

سن"ایله هر غمه ، هر درده تحمل ائدرم

آما سن"سیز یوخوموش دردیمه درمان ، گئتمه !

نئیلیرم زهره"نی ، چرخ فلکی ، آی گونشی ؟

هامیسی گئتسه گئدیب ، سئوگیلی جانان گئتمه !

دایانیب جان دوداغا ، جان سنه قوربان ، گئتمه

قوی منیم جانیمیله صبر و توانیم گئتسین !

سن منه تاب و توان ، روح و روان"سان ، گئتمه !

سن"ایله هر غمه ، هر درده تحمل ائدرم

آما سن"سیز یوخوموش دردیمه درمان ، گئتمه !

نئیلیرم زهره نی ، چرخ فلکی ، آی گونشی ؟

هامیسی گئتسه گئدیب ، سئوگیلی جانان گئتمه !

نوشته شده توسط م- کریمی  

    آمارها نشان می­دهد که زبان ترکی در ترجمه­ ی قرآن، گوی سبقت را از دیگر زبانها ربوده است.  دکتر حداد عادل در مقاله­ ای در نشریه­ ی ترجمان وحی اظهار فرموده­ اند که از قرن چهارم هجری تا کنون( 1433هجری) بیش از 170 ترجمه­ ی فارسی چاپ شده از قرآن کریم انجام پذیرفته است[1]. جالب آنکه همان منبع، تعداد ترجمه­ های ترکی قرآن را بالغ بر 1600 عنوان معرفی می­کند.[2] و نشان می­دهد که این زبان در توجه و احترام به کتاب دینی خود چیزی کم نگذاشته است و هنوز راه باز است و جاده دراز.

   وقتی سخن از ترجمه­ های قرآن به زبان ترکی سخن می­رود باید به سده­ های نخستین هجرت توجه نمود. هرچند که امروزه ترجمه­ های سده­ های چهارم تا هفتم هجری همچنان در دسترس است، اما اشاره به ترجمه­ های سده­ های پیشین، دقت و توجه خاصی را می طلبد. محققان غرب نیز به ترجمه های قرآن در سده­ های نخستین اشاره ­ها کرده ­اند[5] که برخی از این ترجمه­ ها هم اینک در گنجینه­ ی کتابخانه­ های مؤسسه­ ی مطالعات شرقی آکادمی علوم روسیه، کتابخانه­ ی جان ریلاندز منچستر، کتابخانه ­ی سلیمانیه­ ی مسجد حکیم اوغلو علی پاشای استانبول و موزه ­ی بریتانیا نگهداری می­شوند. جالب آنکه در بیشتر این ترجمه ها متن عربی در سطر اصلی نوشته شده و کلمه به کلمه ترجمه­ ی لغات در زیر کلمات عربی آمده است. اما ترجمه­ ی کامل از قرآن در سده های ششم و هفتم هجری و بصورت کاملا متن آمده است.

   نوشته­ اند که در زمان سامانیان به دستور منصور ابن نوح سامانی گروهی برای ترجمه­ی قرآن و بویژه ترجمه تفسیر طبری به زبانهای دیگر تشکیل یافت و حلقه­ ای از مترجمان در ایران شکل گرفت که در میان آنان، علمایی از ترکان نیز شرکت یافتند و به ترجمه­ ی قرآن به زبان ترکی همت گماشتند.[6] به اذعان مورخان در میان حلقه­ ی مترجمان و مفسران این دوره در ایران، مترجمان ترکی نیز حضور داشته­اند. عالمانی چون زکی ولیدی توغان، عبدالقادر اینان و محمد فؤاد کؤپرولو نخستین ترجمه­ های ترکی را به نیمه­ ی نخست سده­ ی پنجم نسبت می­دهند. از این ترجمه­ ها تصاویری را نشان می­دهیم.

   یکی از منابع اولیه به زبان ترکی که می­توان در ذیل ترجمه­های قرآنی نام برد کتاب عظیم قوتادغو بیلیک است. این کتاب که علم سعادت معنی می­دهد کتابی سراسر اسلامی و مملو از آیات قرآنی است. در این کتاب بسیاری از آیات قرآنی را به شعر ترجمه و تفسیر کرده است. این کتاب عظیم یکی از شاهکارهای ادب ترکی است که در سال 448 هجری نوشته شده و راقم این سطور این کتاب را در دوجلد به زبان ترکی آذری و فارسی ترجمه کرده است[7]. بی­تردید کتاب عظیم قوتادغو بیلیک، یکی از شاهکارهای ادبی جهان و یکی از کهن­ترین آثار اندیشه ­ای بشریت به شمار می­آید. نویسنده و شاعر بزرگ آن، از اندیشمندان و متفکران دنیای شرق است که با ادیان، فلسفه، حکمت و علوم شرق و دین اسلام به خوبی آشنا بوده و بر فلسفه­ ی اندیشمندان یونان باستان، چین، هند و ایران نیز تسلط داشته است. یوسف بالاساغونلو - خاص حاجب، آفریننده­ی این شاهکار بی­مانند در هزار سال پیش از این، شرایط و روحیات حکومتگران و سلاطین را به زیبایی تمام از زوایای مختلف آن مورد بحث و بررسی قرار داده و اصول حکومت را تدوین کرده است و به خاطر همین اندیشه­ های تابناکش، از طرف خاقان ترکان – قاراخانیان به عنوان وزیر مشاور یا خاص حاجب برگزیده شده است و لقب "خاص حاجب" بدو داده شده است. قوتادغو بیلیک، کتاب بزرگی است که در 6654 بیت در وزن "فعولن فعولن فعولن فعول" سروده شده و هرچند که به صورت داستانی بلند نوشته شده است از دیدگاه ادبی و صنایع ادبی، سیاست و اصول آن، همچنین اخلاق، فلسفه، حکمت و غیره نیز ارزشمند و قابل تقدیر است.

   کتاب ارزشمند "قوتادغو بیلیک" توسط یوسف بالاساغونلو – خاص حاجب به رشته­ ی تحریر در آمده و "نخستین اثر اسلامی ترکان" به شمار می­آید. قوتادغو بیلیک کتابی است حکمت­آمیز و سرشار از علم و معرفت در باب کشورداری، سیاستنامه، نمایشی از آرمانشهر، فلسفه، علم و در نهایت رمانی آموزشی است که همچنان ارزشمند و گرانسنگ است. این کتاب برای خاقانها نگاشته شده و بیلیک­ه ایی را ارائه می­دهد که رموز دانش، فلسفه، اخلاق و قوانین اجتماعی است که گنجینه­ ای زوال­ ناپذیر از ترکان به دنیای بشریت به شمار می­آید.

   آنچه در قوتادغو بیلیک آمده است علاوه بر اخلاق، حکمت، فلسفه، از علوم ریاضی، طب و نجوم نیز بحث به میان آمده است. قوتادغو بیلیک به عنوان کتاب اخلاق مطرح است. یکی از خصوصیات این کتاب، اینست که به عنوان پندنامه، اندرزنامه و کتاب نصیحت می­توان از آن نام برد. می­دانیم که اکثر ترکان در سده دهم میلادی اسلام را پذیرفته و سرداران خلفا از مصر تا چین از ترکان بوده­اند. پیش از آن، دین ترکان بودائی، مانی، مسیحیت و شمنیزم بوده است. آنان به گؤگ تانری باور داشتند. اعتقادشان بر این بود که تانری از بالای آسمان ناظر بر رفتار و کردار انسانهاست. شمنها نیز برای دستیابی به تانری از پلکان معنوی شمن بالا می­رفتند[8]. اما چون اسلام را پذیرفتند الله را مانند تانری یافتند. بطوری که نام تانری را تا امروز هم حفظ کرده­اند. اسلام دین پند و اخلاق است. جالب است که ترکان نامهایی را تا امروز نگه داشته­اند که هرچند در اسلام وجود دارد اما زبان خودشان از بودا و مانی و گؤگ­تانری حفظ کرده ­اند مثلا برای نام خدا، تانری، ایدی، بیات و اوقان را هنوز هم استفاده می­کنند. پیغمبر را هنوز هم سالاواج و چهار صحابه پیغمبر را دؤرد اش می­نامند، در حالی که اقوام و ملل دیگر نام اسلامی و عربی را دارند.

   اسامی قهرمانان کتاب مانند اودقورموش، یعنی بیدار شده، اؤیدولموش یعنی حمد و ستایش شده که همان محمد نام حضرت پیغمبر نیز هست. لذا این کتاب پیوندی ناگسستنی با اسلام و فرهنگ غنی ترکان باستان دارد. در هر صفحه­ ی آن می­توان نقل قولهایی از پیامبر بزرگوار اسلام و آیات قرآن را مشاهده کرد. قوتادغو بیلیک ترجمه­ی قرآن است به زبان ترکی.

   در این کتاب می­توان دنیای اسلام و تصوف را به وضوح تمام دید. تک تک چهره­ ها، مسلمانانی هستند که رفتارهای اسلامی دارند. اودقورموش چهره شاخصی از قهرمانان این کتاب است که هرچند یک زاهد بودائی نمایانده می­شود اما انتقاداتی که از او می­شود انتقادات یک مسلمان فقیه است. اؤیدولموش وزیر اعظم خاقان، این زاهد را به رفتارهای اسلامی فرا می­خواند. او در نهایت سمبلی از صوفی­های اسلامی می­گردد و تصوف را نمایندگی می­کند. کشمکشهای بین اؤیدولموش و اودقورموش بی­شباهت به چالشهای اهل تصوف در قرن چهارم و پنجم دنیای اسلام نیست. بنابراین می­توان قوتادغو بیلیک را یک اثر متصوفانه دانست. هرچند این دیدگاه جای پژوهش دارد. 

   قوتادغو بیلیک کتاب دنیای اندیشه و هنر است. بالاساغونلو در جای جای کتاب می­نویسد: خردمند باشید، علم بیاموزید، انسان باشید و خود را بالاتر بکشید... واژگان بکار رفته در این کتاب و تاکید نویسنده بر این واژگان مانند  خرد، عقل، راه، روشنائی، فنوت، فرهنگ، روح، دانش، و غیره پربیراه نیست. او بسیاری از این واژه­ها را دقیقا بجا و با تاکید خاص به کار برده­است. خواسته­های والائی هم از این تکرار و تاکید دارد. او خواننده­اش را به تفکر و اندیشیدن در این عرصه­ها فرامی­خواند

   این کتاب را پیش از هر چیزی باید کتاب پند و اندرز نامید. آموزش حکمت و اندرز تاریخی کم و بیش 3000 ساله دارد. قوانینی از زمان مصریان، سومریان، اکدیان مانند قوانین حمورابی در 282 ماده از دوران پیش از میلاد باقی مانده­است که برتر و ارزشمندتر از آنها را می­توان در قوتادغو بیلیک یافت. تردیدی نیست که بالاساغونلو در نگارش این کتاب به این قوانین نظر داشته است. او، از قوانین نوشته شده توسط اندیشوران چینی مانند لائو تسه در 600 سال پیش از میلاد، از بزرگان فلسفه­ی چین و هند تا بزرگان دین بودا، مانی، زردشت، بحث می­کند. او به اندیشمندان ایران همچون زردشت توجه لازم را دارد. پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک را تبلیغ می­کند. از اَوِستا سخن می­راند بطوری که گوئی اوستا اثری از ترکان است!؟ از پیامبرانی چون ایوب و ابراهیم سخن می­راند. چون به یونان می­رسد از افلاطون، ارسطو و سقراط می­گوید و در نهایت از ضزب­ المثلهای ترکی مثاله ایی را می­آورد.

   اما سخن آخر، آرمانشهری که خاص حاجب در قوتادغو بیلیک بنا می­نهد به مدینه­ ی فاضله­ ی اسلام(مدینة­النبی) نظری عمیق دارد. او از مدینه­ ی پیامبر تا اتوپیای افلاطون نظر انداخته و آرمانشهری بنا نهاده است که سده­ های بعدی نظامی گنجوی، این شاعر و اندیشمند بزرگ آذربایجان در اقبالنامه­ اش توجه خاصی به قوتادغو بیلیک داشته است. اندیشه­ های مطرح شده در این باب در قوتادغو بیلیک را می­توان با نوشته­ های نویسندگانی چون: مارجوس تولیدیس(106 – 43 ق.م.)، سر توماس مور(1535 – 1478م)، فرانچو رابلاس(1553 – 1495)، جان والنتین(1654 – 1586)، توماسو جان پانلا(1637 – 1568)، سر فرانسیس باکونین(1626 – 1561)، جمز هارنیگتون(1677 – 1611)، گابریل دو فویگنی(1692 – 1630)، برناندو ماندویل(1733 – 1670)، دانیل دوفو(1731 – 1660)، جاناتان سویفت(1745 – 1667)، جان گوتفیلد شتابل(1752 – 1692)، لودویک هولبرگ(1754 – 1684)، برینگتون(م 1753)، ساموئل جانسون(1784 – 1709)، اوئیس سباستین مرسیر(1814 – 1740)، نیکلاس برتون(1806 – 1734)، جان یاکوب ویلهلم هینس(1746-1803 )، فردریش ایوپولد فون  استرلبرگ(1819 – 1750)، ساموئی بوتلر(1902 – 1835)، ویلیام موریس(1896 – 1834)، هربرت جرج ویل(1946 – 1866)، تئودور هرتسل(1904 – 1860)، جرج برنارد شاو(1950 – 1856)، کارل چابک(1945 – 1887)، هرمان هسن(1962 – 1877)، فرنتس ورفل(1945 – 1890)، ارنست یونکر(1949 – 1895)و جورج اورل(1950 – 1903) در آثار خود به این مسائل توجه کرده­اند و بدان پرداخته­ اند. نظریات یوسف خاص حاجب جای خاصی در میان این آثار دارد.

صبر ایله کونول محنت هجرانه تلسمه

درد اهلی یئتر صبر ایئله درمانه تلسمه

یـــوسف ده زلیخانی محبت له سویردی

سالدیردی زلیخـا اونی زندانـه تلسمـه

دنیایـه وفا ایئلمه چوخ آغلاما کونلوم

دنیا نه وفا قیئلدی سلیمانــه تلسمــــه

کام آلمیــه جاق آیریلیقا باعث اولانلار

عاشیق چاتاجاق سئوگیلی جانانه تلسمه

شاعیر:نسیمی