تورك خالقلارینین شاه اثری ساییلان كتاب دده قورقود ایلك دفعه اولاراق مشهور یونان- عرب ادبیّاتشناسی «یاكوْب رایسكه» طرفیندن درئسدن كیتابخاناسیندا آدلار سیاهیسینده قیده آلینمیشدیر. (1774– 1716). عالیم عرب دیلینی یاخشی بیلیرمیش، لاكین عرب الفباسیله یازیلان دده قورقودون توركجه مضمونونو یاخشی بیلمهدیگی اوچون ددهمیزین كیتابی چوخ مدّت همن كیتابخانانین آرشیوینده قالمیش و آراشدیریجیلارینین یولونو گودموشدور. 19– جو عصرین ایلك ایللرینده درئسدن كیتابخاناسیندا اولان الیازمالاری ترتیب ائدن «فلئیشئر» كیتاب دده قورقود نسخهسینین اوزرینده عثمان پاشانین وفات تاریخینه 993 ه. ق(1585 میلادی) اساسلاناراق، بو كیتابی 16– جی عصرین ال یازمالاری كاتالوقونا داخیل ائدیر. نهایت اولو كیتابیمیز بیر عالیمین گؤزونه توخونور، بو خوشبخت آراشدیریجی كشف ائتدیگی كیتابلا بیرلیكده دونیادا مشهور اولوب و توركولوژی علمی دونیاسیندا ایلكلر سیراسینا داخیل اولدو. اولو كیتابیمیزی ایلك دفعه علم دونیاسینا تانیتدیران همین بخته‌ور عالیم، آلمان شرقشناسی «هاینریخ فردریخ فوْن دیتس» اولموشدور. «دیتس» توركیّهده آلمان سفیرلیگی وظیفهسینده ایشلهمیشدیر، ائله بورادان دا تورك دیلینی اؤیرنمیشدی(1815 میلادی). دیتس، دده قورقود كیتابینی ادبیّات عالمینه تقدیم ائدیر و تپهگؤز داستانینی آلمان دیلینه ترجمه ائدیر. همن داستان 1857– جی ایلده «ویلهلم قریم» طرفیندن نشر اولونور. 1859– جی ایلده ایسه، «تئودور نولدكه» كیتابین متنی اوزرینده چالیشیب و بعضی حصّهلرینی ترجمه ائدیر، لاكین حاضیرلادیغی اثری چاپ ائتدیره بیلمهییر. نهایت بوتون ماتئریاللار مشهور شرقشناس «ولادمیر واسیلی بارتولد»ا چاتیر، توپلانمیش ماتئریاللار نهایت، 1994– جی ایلده آلمان عالیمی «والتر روبن» طرفیندن «فنلاند»ین «هلسینكی» شهرینده نشر ائدیلیر. سونرالار ایتالیا عالیمی «اتتوره روْسی» واتیكانین الیازمالاری ایچیندن دده قورقودون ایكینجی بیر نسخهسینی تاپیر(1952- جی ایل). 1859– جو ایلده آكادمیك «ولادیمیر ویلیامینوْف زرنوف»، 1865– جی ایلده 1896 – جی ایلده «دیوایاف» دده قورقود اوزرینده سانباللی تدقیقلر آپارمیشلار. دیوایاف دده قورقودون قبری و روایتلری حاققیندا ماتئریال توپلامیشدی. یاكوبوْوسكی، ژیرموْنسكی، كونونوف كیمی بؤیوك روس شرق‌شناسلاری دا دده قورقود اوزرینده تدقیق ائتمیش و مشهور قورقودشناسلار كیمی تانینمیشلار. قورقودشناسلیقدا اَن چوخ تدقیقات آپاران شخص روس عالیمی، ژیرمونسكی اولموشدور.
قورقودشناسلیق علمی، توركیّهده20– جی عصرده باشلانمیشدیر. دده قورقود كیتابی، توركیهده ایلك دفعه اولاراق 1916– جی ایلده كیلیسلی «معلّم رفعت» (درسدن و برلین كرال كیتابخاناسی صورتی اوزوندن) طرفیندن نشر ائدیلمیشدیر. آذربایجان قورقودشناسلیغی‌نین ایلك یازیسی و مقاله‌سی «آ. موساخانلی» آدلی تدقیقاتچی‌یا عائیددیر(1928– جی ایل). دده قورقودو یئنی الفبا (استانبول توركجه‌سی لاتین گرافیكاسی) اوصولو ایله چاپا حاضیرلایان ایلك عالیم «اورخان شایق گؤگیای» اولموشدور. (1938– جی ایل) دده قورقودون ایلك آذربایجان نشری 1938– جی ایلده مرحوَم پروفسور «حمید آراسلی» طرفیندن اولموشدور. قید ائتمك لازیمدیر كی، 1946– جی ایلده تبریزده چیخان آذربایجان قزئتینده دده قورقود بویلاری حصّه– حصّه چاپ اولونموشدور. توكنمز خزینه‌میز اولان دده قورقود كیتابی 1958– جی ایلده سوئیسین زوریخ شهرینده آلمان دیلینه چئویریلمیش و چاپ اولموشدور. 1959– جو ایلده «ع. ا. دمیرچیزاده» دده قورقودون دیلی حاققیندا كتاب نشر ائتدیرمیش. 1972– جی ایلده ایسه، آمئریكانین تگزاس بؤلگهسینده نشر اولونموشدور. 1974– جو ایلده، «جفری لوئیس» طرفیندن لندن شهرینده نشر ائدیلمیشدیر. دده قورقود كیتابینین ان مكمّل آذربایجان نشری، حؤرمتلی توركولوق «فرهاد زینالاوف» و «صمد علیزداه»یه عائیددیر.(1988). سون دؤورلرده دونیا شهرتلی یازیچی، چنگیز آیتماتوف، آنناقولو نورمحمد اوف، ادهم تانیشاف، كمال عبدالله، آغاموسی آخونداوف، بهلول عبدالله، جلال بَیدیلی، توفیق حاجیاف، سلیمان علیارلی، خالق كوراوغلو، علی سالطانلی، كامیل ولی، علمالدین علیبیزاده كیمی عالیملر ده، دده قورقود كیتابی حاققیندا تدقیقلر آپارمیش و قیمتلی اثرلر یاراتمیشلار. توركیّه عالیملری، محرّم ارگین، اورخان شایق گؤكیای دده قورقود كیتابی اوزرینده چالیشمیش، تنقیدی متن حاضیرلامیشلار.
بو زنگین اثر ایراندا ایسه، بولود قاراچورلو (سهند)، مرحوم فرزانه، م. گونئیلی، محمد پسندی حكمآبادی، حسین فیضالهی وحید، ح. پناهی، میرعلی سیدسلامت، ح. عبدالهی جهانی، بهرام اسدی و....عالیملر طرفیندن آراشدیریلیمیشدیر. اؤتن ایللرده ایسه، استعدادلی شاعره و تدقیقاتچی؛ اولكر اوجقار (منیره اكبرپوران) دده قورقود اوزرینده یوكسك لیسانس تئزینی مدافعه ائتمیشدیر. همین دیرلی تئز، فرانسیز ادبیّاتی ایله تطبیقی شكیلده و فرانسیز دیلینده یازیلمیش و عالیملر طرفیندن یوكسك قیمته لایق گؤرونموشدور.
تبریز – محبوبه هریسچیان
قایناق:http://hunmurunu.arzublog.com